Νερά: Βρύσες

 

          Διάσπαρτες είναι οι βρύσες και τα βρυσούλια στην περιοχή της Σκοτίνας. O Δ. ΠΑντερμαλής τον´ιζει: "´οπου νερο´, εκει´ ζωη´ και πολιτισμο´ς" (Ολ´υμπιο Βη´μα 22.11.2001). Περιγράφοντας την επισκοπική του περιφέρεια ο αοίδιμος  μητροπολίτης Παρθένιος Βαρδάκας (1867-1934) και αναφερόμενος στη φυσική ομορφιά της Σκοτίνας υπογραμμίζει:

          «...η Σκοτίνα κείται εις υψηλότερον και του Παντελεήμονος μέρος, επί της νοτιοδυτικής οροσειράς των υπωρειών του κυρίως Ολύμπου, και επί της δυτικής πλευράς φάραγγος, δασώδους και πλήρους πεύκων και οξυών, εξ ής οράται ο Θερμαϊκός μετά της Χαλκιδικής, αναβρυούσης δε πανταχόθεν ύδατα πόσιμα, εύγευστα, ελαφρά, ψυχρότατα και υγιεινά. ΄Αρχεται δε η φάραγξ αύτη από των κορυφών του τερπνοτάτου δασώδους οροπεδίου, επί του οποίου ευρίσκεται η περιώνυμος βρύσις του Κατή, εντός της οποίας και κατά Ιούλιον και Αύγουστον μήνα δεν δύναταί τις πλείον του ενός λεπτού να συγκρατήσει την χείρα αυτού, ώς εκ του μεγάλου ψύχους του ύδατος αυτής, και αφικνείται κατερχομένη μέχρι των παρά την θάλασσαν γαιών του χωρίου, τρίωρον διάστημα περιλαμβάνουσα...». (Παρθενίου (Βαρδάκα), επισκόπου Κίτρους, περιγραφή επισκοπικής περιφερείας Κίτρους επί τουρκοκρατίας, έκδοση: βιβλιοπωλείο «ο Φάρος» Βασ. Ν. Βρούζου-Κατερίνη, σελ. 47).

          Τα «εύγευστα...υγιεινά» αυτά ύδατα επιθυμώ να καταγράψω με την ελπίδα πως θα ικανοποιηθεί η περιέργεια (γιατί όχι και το ενδιαφέρον) αρκετών από τους συντοπίτες μου. Η καταχώρηση γίνεται με απόλυτη αλφαβητική σειρά. Η διατύπωση στο γλωσσικό ιδίωμα του τόπου διατηρείται στο ακέραιο.

Αγιώρς, βρύση στο ανηφορικό πλάτωμα ανάμεσα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και σχολείο της Κάτω Σκοτίνας.  Εξυπηρετεί κάθε περαστικό.

Αγλαΐτσας Βρυσούλ', βρυσούλα στην Κάτω Σκοτίνα, στην περιοχή της Βασίλας. «Είναι της μανιάς Αγλαΐτσας. Παιδιά της ήταν Θανάσης Μήτσιος, Γιώργος και η μητέρα μου (Όλγα). Και τώρα (Αύγουστος Ι982) έχει νερό. Μάλιστα προχτές που έριξαν νερό από το Γιαταγάνα και θόλωσαν τα νερά, ο κόσμος από 'δώ έπαιρνε νερό. Παλιά βάζαμε ένα φύλλο από πλατάνι, από κολοκύθα, από δέντρο για να τρέχει το νερό» (Γιώργος Κ. Ζιώγας).

Απουλιανίτ'κ' βρύσ', τοποθεσία στην Άνω Σκοτίνα με την ομώνυμη βρύση,

Βλαχάτ' (η), ωραιότατο καραούλι της Άνω Σκοτίνας, καθώς ανηφορίζουμε το δρόμο για τον Νιζιρό. Δροσερότατη και η βρυσούλα "Βλαχάτ'. Από 'κεί φέρνανε νερό οι οικογένειες της γειτονιάς του Γιαννούλη Δάμπλια. Η ονομασία οφείλεται στους βλάχους μαστόρους, οι οποίοι ανακάλυψαν την πηγή. Αυτοί έφτιαχναν κάρβουνα και έμεναν στο χωριό. Οι χωριανοί αργότερα έφεραν το νερό στην πλατεία ("Πλάτανο").

Βρύση στην Αγία Παρασκευή, βλέπε ιστοσελίδα kaliampos-ioannis-skotina.blogspot.com 16.7.14.

Βρυσούλια (τα), μεταξύ Σκοτίνας και Αγ. Παντελεήμονα. «Εκεί το 1974 αλλάξαμε τα τούρκικα ονόματα και βάλαμε ελληνικά, όπως από Σιαλτάν'=Κρυοπηγή» (Νίκος Μακρυβασίλης).

Γιαταγάνα βρύση, ανάμεσα Σκοτίνα και Καλλιπεύκη (βλέπε ιστοσελίδα kaliampos-ioannis-skotina.blogspot.com 4.4.16).

Γιργούλινας βρύση, στη γειτονιά «τ’ Κουλιού» στην Κάτω Σκοτίνα. Σήμερα δεν υπάρχει.

Γούρνις (οι),  προς β. της Άνω Σκοτίνας, δροσερό ποταμάκι με κοκκινωπές όχθες. Απ' εκεί βγάζανε κοκκινόχωμα οι γυναίκες. 'Έφτιαχναν στην αρχή λαγούμια, γούρνες με τα σκεπάρνια. Το κοκκινόχωμα το χρησιμοποιούσαν για τη βαφή των δαπέδων του σπιτιού κι «άλειφαν τς πουδές (ποδιές), ενώ το άσπρο χώμα το χρησιμοποιούσαν για τα όρθια τοίχια» (τους τοίχους). Στις Γούρνες οι βοσκοί αναπαύονταν και απολάμβαναν το δροσερό νερό της ομώνυμης βρύσης. Μια φορά, το 1945, δυο τσομπαναραίοι βάλανε στοίχημα ποιος θα πιει περισσότερα παγούρια νερό. Το στοίχημα το κέρδισε ο Α. Γ.

Κατή (η), οροπέδιο βδ της Άνω Σκοτίνας, το "διεθνές" λεγόμενο, όπου συναντιούνται τα σύνορα των χωριών Σκοτίνας, Καλλιπεύκης, Κρανιάς, Παντελεήμονα, Πούρλιας, Αιγάνης. Τούρκος δικαστής δίκαζε τις υποθέσεις των κατοίκων των χωριών αυτών. Λένε, πως ο δικαστής (κατής) που δίκαζε, πέθανε εκεί στη βρύση. Από κει και η ονομασία «Κατή».

Κεραμίδα, η βρύση με το όνομα «Κεραμίδα» ανάμεσα στη "Βασίλα" και "Παναϊά". Παλιότερα, το νερό έτρεχε από κεραμίδα. Ο Δημητρός Παπαγεωργίου μας θυμίζει: «Ι Σχουρημένους ι Πουτιός ι Ντάμπλιας, όταν ήταν πρόϊδρους μαζί μι του Γκουκουλιάρα κατέβασαν του νιρό μι κιούγκια από τ' αναβρικό τ' Καϊάκα. Τρύπσαν πεύκα (αντί για σουλήνις), τα τρύπσαν μι ν' αρίδα, τα βίδουσαν κι παράχουσαν μέσ' στου χώμα κι ήφιραν του νιρό απ' τ' αναβρικό τ' Καϊάκα κι απ’ τη βρύσ’ Κιραμίδα».

Κλήμα (του συλλόγου «Καλλίνικος») στην κ. Σκοτίνα, πιο κάτω από το «Κουτσέκι», «παρακάτ' στου λάκκου, απ' κάτ' απ' Τσιαούσ' του σπίτ'» (του Ποτιού Καρκαφίρη). «Ι λύκους έπχιασι τς προυβατίνις στου Κουτσέκ' κι τς κατέβασι στου Κλήμα κι γέμσι ι τόπους προυστούργια» (Βαγγέλης Γερομιχαλός), δηλ. ένας λύκος έφτασε ως την πλατεία «Κοτσέκι» κι άρπαξε προβατίνες, τις οποίες οδήγησε στο απόμερο σημείο «Κλήμα» κι εκεί γέμισε ο τόπος από εντόσθια. 

Κόκκα (η), στην ‘Ανω Σκοτίνα, κοντά στον «Αγά», ψηλωμένα από την «Παρθέν'». Ίσως από τις σχισμές που σχηματίζονται στο έδαφος.

Κουτσέκ’, Κοτσέκι, πλατεία στην Κάτω Σκοτίνα. Εκεί η βρύση, δωρεά του Α. Γερομιχαλού από την Αμερική. Το νερό το φέρανε από την Νταλίγκα. Η ονομασία: Από το «κοτσέκι»=αποθήκη του τσιφλικά, όπου συγκεντρώνονταν η συγκομιδή. Εκεί έπαιρναν το φόρο οι Τούρκοι «τζιλέμπδις» από τα φασόλια, σιτάρι, καλαμπόκι κλπ. Τα ταίριαζαν έτσι, ώστε να σχηματίζουν «σουρούλια-σουρούλια» μπροστά στους εφόρους. Όλες οι επίσημες εκδηλώσεις του χωριού (χοροί, πανηγύρια, συγκεντρώσεις) γίνονταν και γίνονται στο «Κουτσέκ’». Αλλού κοτσέκι=1. μεγάλη αποθήκη στην οποία σύναζαν τα σιτηρά τους οι αγάδες, όπου και το κουνάκι του (αντιπροσώπου του αφέντη), 2. κοτσέκια ήταν και διχάλες ξύλινες, επάνω στις οποίες στηριζόταν μακρύ δοκάρι για το κρέμασμα των καλαμποκιών, συνεκδ. από το κοτσέκι (αποθήκη δημητριακών) από το αλβ. kotsek, σερβ. koftsek (Ευάγ.  Αθ. Μπόγκας (Ηπειρ. Ιδιώματα). Στον Α. Καρκαβίτσα («Ζητιάνος») κιουτσέκι=υπόστεγο από καλάμια.

Μουζάς, βρύση στην Άνω Σκοτίνα. (Μουζάς=πηγή). Ακριβώς κάτω από το ιερό της εκκλησίας «Παναγιά». Το νερό πηγάζει κάτω από την εκκλησιά. Από τη βρύση αυτή κάποτε έπαιρναν νερό οι οικογένειες του κάτω μαχαλά (Καλιαμπαίοι, Τρανταίοι, Πινακαίοι, Χασιωταίοι, Παπαζιωγαίοι, Μπιλιαγκαίοι, Μιρικαίοι, Σαουλαίοι κ. ά.). Η ονομασία οφείλεται στο ότι την περιοχή επισκέφτηκε κάποιος Μουζάς, γιατρός, από το Πάπιγγο-Ζαγοροχώρια (Ηλίας Σαούλιας). «Ο Μουζάς πρώτους άρχουντας στο Πάπιγγο. Το τραγούδι λέει: Πάρε του γκιούμι κι έλα να του γιουμίσουμι, στη βρύσ' τα Ναβραγόνια να τα μιλήσουμι» (Γιαννούλα Ζαμπακίδου, από Αρίστη Ηπείρου. Επίσκεψη στο σπίτι μου στη Θέρμη στις 29.12.2006). 

Μπλέτσ’ βρύσ’, ένα βρυσούλι πλάι στο κτήμα των Βλετσαίων στη Βασίλα. Από το βρυσούλι αυτό προμηθεύονταν νερό οι οικογένειες Καλιαμπού και Γερομιχαλού-Καραμπίνα.

Μπριτσιούρου ή Μπριτσιούρα (η), βρυσούλα Κουκρανάτκ', τώρα σα μουτσιαλκό  (βρύση στη γειτονιά του Κοκράνη, που τώρα είναι λασπόνερα).

Νταλίγκα (η), πηγή με άφθονο νερό στην Κάτω  Σκοτίνα, χαμηλότερα από τα Καλιαμπέικα. Παλιότερα προμηθεύονταν νερό από την πηγή αυτή όλες οι πέριξ της Νταλίγκας περιοχές (Αγγέλης, Κοτσιβός κλπ).    

Ντόρους βρύσ’, στο σταυροδρόμι που ένας δρόμος πάει για την Καλλιοπεύκη και ο άλλος για Άνω Σκοτίνα, Η παράδοση υποστηρίζει ότι εκεί οι Τούρκοι έσυραν κάποια χήρα γυναίκα.

Ξισφάι, πίσω από τα «Κουκρανάτκα», επειδή στο λάκκο αυτό οι πέτρες και τα χώματα ξεσφαΐζονται, ξεκολλούν, με αποτέλεσμα να κατακρημνίζονται οι όχθες. Παλιότερα υπήρχε λιθόκτιστη βρύση που την κατασκεύασε ο μακαρίτης Κώστας Χρυσικός.

Παρθέν’ (η), στην Άνω Σκοτίνα πηγαίνοντας προς τον Τρανό Πλάτανο. Η ονομασία από την Παρθένο Μαρία, επειδή απ' εκεί περνάει η λιτάνευση της ιερής εικόνας της Παναγίας κατά το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου, «καλουέρκου του μέρους» (Ιωάννης Δήμου-Νικολός).

Πλάτανος (του συλλόγου «Καλλίνικος»). Το νερό μεταφέρθηκε με σωλήνες από το λάκκο του Χασαπλιού. Η βρύση από του 1980 και δώθε εξυπηρετεί τους επισκέπτες και ιδιαίτερα όλους τους προσκυνητές της «Παναγίας».

Φουνουμούν’ (Γαργάν’), Φουν(λ)ουμούν' στην Άνω Σκοτίνα, «μόλις πιρνούμι ντ Γαργάν', είνι ξισφαϊσιά μιγάλ' κι στου μπάτου έβγινι νιρό» (Δημητρός Θ. Παπαγεωργίου) (μόλις περνάμε την τοποθεσία «Γαργάνη», συναντάς μια απότομη γυμνή πλαγιά, που στο κάτω μέρος υπάρχει πηγή νερού).

Χασαπλιός, νδ. της πλατείας της Άνω Σκοτίνας, όπου και η παλιά ομώνυμη βρύση. Η ονομασία, φαίνεται πως έχει σχέση με τη σφαγή ζώων:

 "Πέρασα 'π' του Χασαπλιό

πήρα κρέις απ' του παλιό

(δηλ. από παλιό ζώο).

Πέντι μέρις το 'βραζα

κι πέντι του ξάφριζα".

Στα παλιά χρόνια, αυτός που πουλούσε το κρέας (συνήθως Νιζιργιώτς), όταν έφευγε και έφτανε στη Μοίρα (ψηλό καραούλι που οδηγεί προς την Καλλιπεύκη), φώναζε:

"ε! Σκουτνιώτις!

όποιους έφαγι να ξιράσ'!

ου άλουγους καλιγουμένους".

ΕΙΚΟΝΕΣ

                                                η βρύση στην Αγία Παρασκευή

                                    η βρύση στον "Αγιώρ", στο πλάτωμα ανάμεσα 
                                    σε εκκλησιά και δημοτικό σχολείο. Την έκτισε ο 
                                    σύλλογος "Πνευματική Κίνηση Σκοτίνας το 2009.

                                                        "Χριστός" στις Κότρες

                                  Η βρύση στο "Κλήμα" του συλλόγου "Καλλίνικος" (1998)
                                     
                                                                Στο Κοτσέκι

                                 πίσω από το πλατάνι βρίσκεται η βρύση "Μουζάς". 
                                 Στο δρόμο στήθηκε ο "μπερντές (περίεργο πράμα).
                                                     
                                   
Παρατήρηση: όσα γράφονται, αναφέρονται στην προπολεμική κατάσταση. Πρόκειται για την κάτω γειτονιά της Άνω Σκοτίνας. Ο δρόμος του Μουζά ξεκίναγε από τα Μπιλιγκάτκα, Παπαζιωγάτκα, Σαουλιάτκα. Έφτανε στα Καλιαμπάτκα και στη συνέχεια στη βρύση Μουζά. Από κει ξεκίναγε έχοντας δεξιά μας τον Μαλλιάρα, αριστερά τον Γανωτή. Φτάναμε στο Μύλο Καλιαμπού (λάκκος Καλιαμπού), Τρόχαλο Καλιαμπού και προχωρούσε προς άλλα κτήματα (Γερομιχαλού, Γαβρή μέχρι Σιλιό και Κρυόνερο). 

                               ταμπέλα στο δρόμο που φέρνει στη βρύση "Βλαχάτη"

                                   η βρύση στο σταυροδρόμι Παναϊάς-Άνω Σκοτίνας

Νερά: Αναβρικά, πηγές, μουτσιαλκά

          Με τη συνδρομή των συγχωριανών και τη συμβολή της προσωπικής εμπειρίας προσπάθησα να συλλέξω πληροφορίες που αφορούν το υγρό στοιχείο της Σκοτίνας, αναβρικά, πηγές κλπ. (οι βρύσες πάνε σε άλλη ιστοσελίδα). Η καταχώρηση των πηγών γίνεται με αλφαβητική σειρά και -«εν πολλοίς»- χρησιμοποιείται η ντοπιολαλιά της περιοχής. Πολλές φράσεις παρατίθενται όπως ακριβώς ακούστηκαν. Κι αυτό από σεβασμό στη διάθεση και  αυθορμητισμό του αφηγητή.

Αγάς, βρίσκεται στην πλαγιά που απλώνεται απέναντι από την Άνω Σκοτίνα, κάτω από τον Άγιο Αθανάσιο. Η ονομασία οφείλεται στον σκοτωμένο εκεί Τούρκο αγά.

Αγιασμός, «πέρ’ απ’ ντ Μπέσινη. Χουχουτίζν τα νιρά ικεί πέρα στ’ αναβρικά. Πώς πααίνουμι στου Κουρί, απάν απ’ του δρόμου. Ικεί έπριπι να βρέξουμι τα ρούχα απ’ τα βαφτίσια, τα ρουχάκια απ’ τα βαφτίσια»  (Δ. Γ. Νικολός).

Αγριόζμ' (οι), οι Αγριόζουμοι, κοντά στην Τούμπα, "έχ' σ' τς 'Αγριόζμ' νιρό".

Αναβρικό τ’ Αγγέλ’, στο λάκκο τ' Παπά (Κάτω Σκοτίνα), καθώς πηγαίνουμε στην Αγία Παρασκευή.

Αναβρικό τ’ Αρακλή, κάτω από την Τούμπα, όπου το κτ´ημα του Ηρακλή Δάμπλια.

Αναβρικό τ’ Παπαγιάν’, στα Παπαγιαννάτ'κα-Πολυχράτκα, ψηλωμένα της Βασίλας.  Εκεί τα παλιά κτήματα κάποιου παπά Γιάννη. Πρεσβυτέρα ήταν η Μόρφω. Αδερφή της η Τσιτσίλου-Βασίλου, από όπου πήρε το όνομα η Βασίλα).

Αναβρικό τς Στέφους (περιβόλ’ Ντιμάτκου), πέρα από τις Κότρες στο δρόμο που φέρνει προς τα Καγκιόλια.

Αυλάκ', στην Άνω Σκοτίνα, από το αυλάκι που έκαμαν οι Σκοτινιώτες για τη μεταφορά του νερού από τους Μύλους στο χωριό. Στη δεκαετία του 1950 υποχρεώθηκαν όλες οι οικογένειες του χωριού να προσφέρουν προσωπική εργασία 4 ημερών. Έκανα κι εγώ 4 μεροκάματα. Υπήρχε κι ένας κατεργάρης που δήλωνε διπλά μεροκάματα. Αυτός είχε μουλάρι και κουβαλούσε από τη Ζλιάνα αμμοχάλικο. Ο «μάγκας» στην αρχή δήλωνε ένα φορτίο, απομακρύνονταν μέσα στο δάσος και το απόγευμα ξαναδήλωνε το ίδιο, με αποτέλεσμα να παίρνει διπλό αγώι για το μουλάρι.

Βίδρα (η), στο Γιαλό της Σκοτίνας, αριστερότερα από το «Πλατάνι». Πριν του 2000 εκεί είχε τις εγκαταστάσεις του ο Ε. Ο. Τ. Ο όρος πιθανόν από το βίδρα=ενυδρίς, κάστορας, «ενυδρίς η κοινή ή ευρωπαϊκή», lutra vulgaris ή europaea, (εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη). Έχει βί(υ)δρες και η Παμβώτις" (Ευάγ.  Αθ.  Μπόγκας (Ηπειρ.  Ιδιώματα)

Γιαβάνους, ένα ρέμα κοντά στα Κουμάσια. Το όνομα το πήρε από κάποιον γέρο Γιαβάνο, που τον σκότωσαν οι Τούρκοι στο ρέμα αυτό. «Ικεί τέλειουνι τ' ανήλιου» (Διονύσης Στύλος-Τσιακμάκης). Στο Γιαβάνο τελειώνει η πλαγιά του ανήλιου απέναντι από το χωριό. Αλλού «Γιοβάνης-ος»=Γιάννης που απαντά στους σλαβόφωνους"» (Κωνσταντίνος Δημ. Ντίνας, "Κοζανίτικα επώνυμα 1759-1916").

Γκαρουφλάς, αναβρικό πιο πάνω από την Πέτρα Κουκουλιάρα, στις Κότρες.

Γκουργκλιάνα, μουτσιαλκά πάνω από τις Κότρες, κοντά στα Τσιαπαρέικα. Γουργκλιάνα λέμε και την σάπια καστανιά.

Ζγκούρα (η), η "μάνα", η δροσερή πηγή, απ' όπου υδροδοτείται σήμερα 1992) η Σκοτίνα. Γκούρα=πηγή νερού. Από το στην Γκούρα=ζ Γκούρα=Ζγκούρα. "Λέγιτι έτσ' γιατί βγαίν' νιρό ζγκουριαζμένου" (Διονύσης Στύλος-Τσιακμάκης)). Φαίνεται πολύ σκούρο γιατί η πηγή καλύπτεται από πανύψηλα έλατα και πλατάνια. Όλο το περιβάλλον είναι σκιερό. Από 'κεί πηγάζει ο λάκκος τ' Παπά.

Καγαλούστρα (η), τοποθεσία προς το λάκκο του Γιαταγάνα, Εκεί λουστρούνταν (πλένονταν) τ 'αγριογούρουνα.

Καϊάκα αναβρικό, στα Καϊακάτκα στη Βασίλα. Ο Δημητρός Παπαγεωργίου (1980) μας λέει: «Ι Σχουρημένους ι Πουτιός ι Ντάμπλιας, όταν ήταν πρόϊδρους μαζί μι του Γκουκουλιάρα κατέβασαν του νιρό μι κιούγκια από τ' αναβρικό τ' Καϊάκα. Τρύπσαν πεύκα, τα τρύπσαν μι ν' αρίδα, τα βίδουσαν κι παράχουσαν μέσ' στου χώμα κι ήφιραν του νιρό απ' τ' αναβρικό τ' Καϊάκα αντί για σουλήνις».

Καμίνια (τα), πλάι στο λάκκο του Παπά. Αναβλύζουν αναβρικά. Ανάμεσα στις πλαγιές Αη-Λιά και Πρίπουρα. Παλιότερα υπήρχαν καμίνια.

Καραμανόλα πλαϊά,  στην Άνω Σκοτίνα κοντά στο Κάγκελο,  «το μέρος βραχώδες» (Δ. Στύλος-Τσιακμάκης).

Καρούτα, στις Κότρες ("Χριστός") υπάρχει δροσερή πηγή, Λέγεται έτσι γιατί παλιότερα υπήρχε μύλος με την καρούτα.

Καψάλα (Καραμανόλα), πιο κάτω από τη βρύσ’ «τζ Ντόρους», πολλά μουτσιαλκά (κτήμα Καραμανόλα).

Κόκκα (η), τοπων. στην άνω Σκοτίνα, κοντά στον "Αγά", ψηλωμένα από την "Παρθέν'",  ίσως από τις σχισμές που σχηματίζονται στο έδαφος.

Κουλιούμπα (η), λάκκος, "πέρα π' τ 'αναβρικό τ' Καραλή", ανάμεσα στην Άνω και Κάτω Σκοτίνα.

Κουπάνες, στο ρέμα της Τούμπας πιο κάτω από τις "Κόκκινες πέτρις".

Κουμάσια, ράχες πάνω από το "Κρυόνερο". Η ονομασία από τη μορφή (κομάσια) των βράχων. Από κάτω υπήρχε το ρέμα "Στριόλακκας-Κρυονέρι". Τη μέρα τα γουρούνια έβοσκαν ελεύθερα τρώγοντας "οξοβάλανα" (βελανίδια οξιάς) και το βράδυ κρύβονταν στα Κουμάσια.

Κρυόνερο, στην Άνω Σκοτίνα όπου πηγάζει ο λάκκος του Σιλιού. Οι πανηγυριώτες της Σκοτίνας και των γύρω περιοχών, κατά το δεκαπενταύγουστο, συγκεντρώνονται στο Κρυόνερο κι απολαμβάνουν το φαγοπότι και χορό.

Κρυοπηγή τουρκ Σαλτάν, στα κασταναριά, περιοχή Παντελεήμονα κοντά στη Σκοτίνα.

Λάκκο Τσιόκας, ο γνωστός Λακκουτσιόκας, χείμαρρος κοντά στον Αη-Λιά. Στον παχύ ήσκιο που σχηματίζουν τα πανύψηλα πλατάνια, ξαποσταίνουμε, καθώς ανεβαίνουμε "απ' ν' ακατνή σ' ν' απαλνή Σκοτινα". Προσωπική εμπειρία: Δεκαετία του 1940 βοσκόπουλα εμείς παίζαμε με τα νερά. Συγκεκριμένα ανοίγαμε βαθιές  μπάρες. Χώναμε το κεφάλι βαθιά στο νερό. Κέρδιζε αυτός που βαστούσε περισσότερο χρόνο μέσα στο νερό.

Λούστρις, προς τα Τρία αναβρικά (Άνω Σκοτίνα) και στα μουτσιαλκά (λασπώδη μέρη) κάτω από τις καστανιές του Μπιλιάγκα.

Μάνας νιρό, δροσερότατη πηγή στην πλάκα της Γαρουφλούς κοντά στα Μαγκούρια.

Μάρμαρος, βλέπε ιστοσελίδα kaliampos-ioannis-skotina.blogspot.com, 5.2.15

Μαρνέλα, αναβρικό στο λάκκο του Μαρνέλα.

Μέτσοβο, αναβρικό; ανάμεσα Κότρες και Αλώνια.

Μουτσιαλκά, νερά βρώμικα, λιμνάζοντα. Παρατηρούνται σε πολλά αναβρικά, βρύσες, τρεχάμενα νερά.

Μπαρτζόη, αναβρικό στη θέση Μπαρτζόη, κοντά στο «Χριστό» στις Κότρες.

Μπέρ’, αναβρικό στη Μπέρη.

Μπέσινη (η), πέντε βρύσες μαζί, στην Άνω Σκοτίνα, στα νότια του χωριού.

Μ'τσιάρα (η), στην Άνω Σκοτίνα πλαγιά απότομη που καταλήγει στην πηγή "Ζγκούρα". "Είνι μουτσιαλκά, βγαίν' νιρά απού πουλλές φλέβις" (Διονύσης Στύλος-Τσιακμάκης), μάλλον από το μουτσάρα=υγρότοπος (Θαν. Παπαθανασόπουλος, γλωσσάρι Ρούμελης), αλ. μτσιάρα (η)=δυνατό χτύπημα στο κεφάλι, που φτάνει μέχρι την πολτοποίηση (Γ. Τσαμπούρης-Κ. Βούδρια (Κολινδρός «θα σι κάνου μτσιάρα του κιφάλ».

Μύλ' (οι), Μύλοι, άφθονα νερά στο δρόμο από Άνω Σκοτίνα προς Καλλιπεύκη. Βλέπε ιστοσελίδα kaliampos-ioannis-skotina.blogspot.com, 24.8.15.

Νεράκι, κοντά στην Καλλιπεύκη, πιο κάτω από τους Μύλους. 

Ντάμπλια, τα νερά του γνωστού λάκκου Δάμπλια στη Βασίλα.

Παλιαύλακο, παλιό αυλάκι που χρησίμευε για μεταφορά νερού από τον Παλιόμπλο μέχρι την Κορκοφωλιά.

Παλιόμπλους, πηγή ανάμεσα στα Καμίνια και Ζγκούρα στην Άνω Σκοτίνα. Παλιότερα υπήρχε νερόμυλος.

Παραμύθας, τα νερά στο γιαλό της Σκοτίνας, αριστερότερα της Βίδρας. Έχουμε και επώνυμο Παραμύθας. Πιθανόν η καταγωγή των παππούδων από την Παραμυθιά.

Πολυχρού αναβρυκό, στους Πολυχραίους (Κάτω Σκοτίνα).

Πρότσ' (η), σύνορο  (λάκκος) περιοχών Άνω Σκοτίνας και αγ. Παντελεήμονα.  Τοπίο άγριο με καθαρά νερά. Εκεί σφάχτηκαν Λεπτοκαρίτες και Λιτοχωριωοί στις 29. 1. 1944.

Σακράφ', τα νερά στη θέση «Σακράφη» στα βδ της Άνω Σκοτίνας. Έχουμε την παροιμιώδη φράση των γιαγιάδων μια βιλουνιά στ' Πρότσ' κι μια σ' τ’ Σακράφ". Η φράση εκφράζει την τεμπελιά, δηλ. περνάς μια βελονιά (καθώς μπαλώνεις κάτι) στην τοποθεσία Πρότση και την άλλη βελονιά την περνάς στην τοποθεσία Σακράφη.

Σιλιός, πηγή με πολύ νερό. Οι γυναίκες πλένανε τα στρώματα (προπολεμικά) στις μεγάλες πλάκες του Σιλιού προς ν. της Άνω Σκοτίνας,  Σλαβικά  selo=χωριό, εξοχικό κτήμα.

Σιντούκια (τα), βδ. της Κάτω Σκοτίνας, κοντά στη Ζλιάνα. Έχουμε άνω και κάτω Σιντούκια, από τις δυο βαθιές μπάρες που σχηματίζουν δυο, αντίστοιχα, καταρράκτες. Αυτές οι μπάρες μοιάζουν με  σεντούκια.

Σιουλνάρια (τα), πηγή στα βράχια με τα κρυστάλλινα νερά κοντά στον Άγιο Νικόλαο τον Χαλάλιο.

Σιουρβάλα, καταρράχτης, το Κάγκελο, κοντά στην Τούμπα.

Σκλήθρα (η), βδ. της Κάτω Σκοτίνας κοντά στο Ξισφάι με πολλά μουτσιαλκά. Πιθανόν από τη σκελίδα.

Σμίξη, σμίγουν τα νερά λάκκου Παπά και τρανού λάκκου.

Σμούλια (τα), τα νερά που συναντούμε στο σταυροδρόμι "Τσιαπάρ' προς την τοποθεσία Ντούκ' Αλμάκια.

Σταλαματιά (η), τοπωνύμιο με νερά κοντά στα Κρεβάτια πιο πάνω από το μεγάλο Σιντούκι.

Σταυρός τ' Καραλή, τα νερά στα. βα της Άνω Σκοτίνας, κασταναριό τ' Καραλή. 

Τούμπα, λάκκος, αναβρικά, πηγές, άφθονα νερά. Εκεί και το μαντρί του Καλιαμπού (προπολεμικά).

Τρία Ναβρικά,  βδ της Άνω Σκοτίνας προς Καλλιπεύκη (τρία αναυρικά, πηγές).

Φουν(λ)ουμούν' (η), περνάμε την τοποθεσία «Γαργάνη» στην Άνω Σκοτίνα, συναντούμε μια απότομη γυμνή πλαγιά, που στο κάτω μέρος υπάρχει πηγή νερού.

Χούχλο, δροσερή πηγή, που το νερό που βγαίνει φαίνεται σαν να χοχλάζει. Στα δυτικά της Άνω Σκοτίνας. 

----------

ΕΙΚΟΝΕΣ

                                                              η Ζγκούρα

                                                                            τα Κουμάσια

                                                              ό Λακκοτσιόκας

                                             η Σμίξη (αριστερά η Κουρκουφουλιά)

                                                                     η Τούμπα

                                                          

Τοπωνύμια: Γιαταγάνας

Ο Απόστολος Καλιαμπός του Ιωάννη (1904-1995), ιερέας και πατέρας του γράφοντος, αναφέρεται στην τοποθεσία «Γιαταγάνας» που βρίσκεται ανάμεσα στην Άνω Σκοτίνα και Καλλιπεύκη. Σε σχετική συνέντευξη  (1976) αφηγείται:

"Σιαπάν, στα κρύα τα νιρά φάγκι ι Γιαταγάνας ο ληστής απ' το Παντιλέμινο. Τον ακολουθούσαν κι άλλοι από τα διπλανά χωριά κι απ' τ' Σκουτίνα μερικοί. Ήταν κι ένας απ' τ' Ραψιάν' Λαρίσης -το επίθετο δεν το θυμάμαι- επί τουρκοκρατίας εποχή. Ημερομηνία δεν ηξεύρω. Πάντως καλοκαίρι ήταν. Εις το νερό το κρύο "Μονοβασιά" έσφαξαν ένα πρόβατο του Καρκαφίρη και το έφαγαν εις το κρύο το νερό. Τη στιγμή εκείνη ο Γιαταγάνας κοίταξε την πλάτη από το πρόβατο και είπε:

-Δεν πάμε καλά.

-Τι συμβαίνει; ρωτούν οι άλλοι.

-Να φύγουμι ζ Ντουργιανή.

Μερικοί, μαζί μ' έναν πλούσιο, προσπαθούσαν να τον χαρακώσουν (να τον εκτελέσουν). Αυτό μας το είπε ο μακαρίτης Αθανάσιος Καϊάκας. Συνέβηκε, δηλαδή, το εξής^.  ο μακαρίτης ο πατέρας μου έχασε τα γίδια στο Κτσιούκ’ κι έστειλε το θείο μου τον Απόστολο μαζί με το μακαρίτη τον Αντώνη Στύλο να τα βρουν. Αυτοί πήραν μαζί τους ένα κυπρί. Τα γίδια, άμα ακούν κυπρί, μαζεύουντι (όταν τα γίδια ακούν κουδούνι, συμμαζεύονται).

Εκείνη την ώρα συναντήθηκαν με την παγάνα.

-Τι θέλετε 'δω;

-Αραδούμι τα γίδια.

-Εσείς φυλάγετε τους κλέφτες.

Η παγάνα τους πήρε μαζί τους. Τράβηξαν το δρόμο απ' τη Μοναχιά Καστανιά, Γαργάνη, για το Νιζιρό. Ο Μελεζούμης είδε πατσές και λέγει: ανά πέντε βήματα.

Και βάδιζαν ανά πέντε. Φτάσανε στο Νεράκι, σ' τς Μύλ'. Έκατσαν αθόρυβα στου λάκκου. Απού κάτω ακριβώς το δρόμο, στο λάκκο, ο Γιαταγάνας νίβονταν. Όπως έβγαλε την πετσέτα να σφουγγιστεί,  έριξαν με το όπλο και τον τραυμάτισαν εις το στήθος. 'Ερ'ξι κι αυτός. Εάν ο Μελεζούμς δε γυρνούσε το κεφάλι, θα σκοτώνονταν. Σε λίγο ο Γιαταγάνας ξεψύχησε.  Ξεψύχησε σε κείνον τον τόπο,  σ' εκείνον τον λάκκο, που 'γινε ιστορικός με το όνομα αυτού "Γιαταγάνας". Κι ο κάτω Όλυμπος δε σταμάτησε το τραγούδημα:

                                  

                                               Αν πας, πουλί μ’, κα τ’ Άγραφα,

                                                                 αν πας κα του Ρωμαίικο,

                                                                 να χαιρετάς τους Έλληνες.

                                                                 Κι αυτόν τον Γιαταγάνα,

                                                                 να πεις να κάτσει φρόνιμα,

                                                                 πολύ ταπεινωμένα.

                                                                -Δεν είναι περσινός καιρός,

                                                                προπέρσινος χειμώνας,

                                                                να τρέχεις, βρε Μήτρου μ’, στα χωριά,

                                                                να βιζιτέρς στα σπίτια.

Κατά τον Αθανάσιο Καϊάκα, η παγάνα έκοψε το κεφάλι του Γιαταγάνα και το έφερε στον Κισλά της Καρυάς Ελασσόνας, στην οποία υπήρχε μεγάλο ασκέρι. Τα σύνορα, τότε, μεταξύ του ελληνικού και τουρκικού ήταν η γραμμή "Καρακόλι-Καραβίδα", λίγο πιο χαμηλά απ' το Νιζιρό κατεβαίνοντας προς τη Σκοτίνα. Λένε πως το «αυλάκι του Γιαταγάνα για Σκοτίνα το έφκιασε ένας από τους δυο αδερφούς που ήρθαν στο χωριό κατά τα μέσα του 17^ου αι. Ο δεύτερος έχτισε το «Χριστό» και «Άγιο Αθανάσιο».

----------

ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΑ

αραδούμι τα γίδια=ψάχνουμε, γυρεύουμε τα γίδια, αραδώ, 1. ψάχνω να βρώ, "τουν αράτσι ι Απουστόλ'ς", πρμ. του λύκου τουν γλέπς, του ντουρό αραδάς" (όταν πρόκειται για πράγμα ολοφάνερο), 2. περνώ, αραδίζου, "αραδούν τα πρόβατα"=περνούν τα πρόβατα, "οι κουπέλις βαν' τα ιπίσημα κι αραδούν όξου για χουρό"=ντύνονται στα καλά τους  και πάνε στην πλατεία για το μεγάλο χορό, (βλ. Λαϊκή παράδοση στον κάτω Όλυμπο, τ. α, σελ. 20, Ιω. Καλιαμπός).

Αυλάκ' (Αυλάκι), πρόκειται για το αυλάκι που έκαμαν οι Σκοτινιώτες για τη μεταφορά του νερού «απ’ τς Μύλ’» (από την τοποθεσία Μύλοι) στο χωριό. Προσωπικά θυμάμαι: μετά τον επαναπατρισμό, στις αρχές δεκαετίας του ’50, ένα άτομο από κάθε οικογένεια (κι εγώ μαζί) υποχρεωθήκαμε σε προσωπική εργασία για τη διόρθωση και επισκευή του Αυλακιού. Όσοι διέθεταν μουλάρια τους υποχρέωσαν (επί πληρωμή) να μεταφέρουν άμμο και χαλίκι από τη Ζλιάνα. Ένας κατεργάρης έκανε απατεωνιές: Δήλωνε στον επιστάτη ένα αγώι τις πρωινές ώρες, έκρυβε το μουλάρι κάπου στο δάσος και το απόγευμα δήλωνε για δεύτερη φορά το ίδιο αγώι.

Γαργάνη, βλέπε ανάρτηση 6.5.15

Καραβίδα, βλέπε ανάρτηση 22.9.14

Καρακόλι, τοπωνύμιο κοντά στην Καραβίδα.

κισλάς: στρατόπεδο (τουρκ. kisla = στρατώνας, χειμαδιό, βοσκότοπος (ενοίκιο). Στα Πιέρια «κουσλάς, τόπος κατάλληλος για βοσκή» (Ευανθία Δουγά-Παπαδοπούλου-Χρήστος Τζιτζιλής «το γλωσσικό ιδίωμα της  ορεινής Πιερίας» Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2006.).

Κτσιούκ’, βλέπε ανάρτηση 2.10.14.

μελεζούμης: αξιωματικός τουρκ. στρατού, αστυνόμος, αλλού μιλιζούμς, "Μιλιζούμ' εφέντη" (Γιώργος Μελίκης (αρραβωνιάσματα Ρουμπλουκιού,  1977)

Ντουργιανή (Δουργιανή) (η), (βλέπε αναρτήσεις 21.1.14 και 8.3.15).

Μονοβασιά (η), τοπων. περιοχής Άνω Σκοτίνας. Εκεί κατεβαίνει το νερό του Χούχλου.

Μοναχιά καστανιά ή Μαναχιά καστανιά (η), τοπων. στην Άνω Σκοτίνα, πιο πάνω από τη Μοίρα, καθώς ανεβαίνουμε προς το Νιζιρό (Καλλιπεύκη). Το όνομα οφείλεται στην πελώρια γέρικη ξακουστή καστανιά. 

Νεράκι τοπων.  κοντά στην Καλλιπεύκη, "κάτ' απ' τς Μύλ'" (πιο κάτω από τους Μύλους). 

παγάνα (η), «παγίδα, καρτέρι, σερβοκρ. πaganja» (Ελληνικά διηγήματα, Χριστουγέννων-Πρωτοχρονιάς, Γ. Γρηγοριάδου-Μ.Κοντολέων).

Χούχλο, τοπων. προς δ. της Άνω Σκοτίνας. Πρόκειται για μια δροσερή πηγή, που το νερό φαίνεται σαν να χοχλάζει. Μτφ. στη φρ.  "χούχλου του αίμα". Έχουμε "Απάνω και Κάτω Χούχλου".