τέχνη: Ο Μανόλης με το κλαρίνο

Μανόλης Παπαγεωργίου (1917-1989)

Με τον παραπάνω τίτλο γνώρισαν οι κάτοικοι της Σκοτίνας Πιερίας τον ξακουστό κλαριντζή και συμπατριώτη τους Μανόλη Παπαγεωργίου. Πριν τον Εμφύλιο τον έζησαν στην «απαλνή» Σκοτίνα (Άνω Σκοτίνα). Μετά τον Εμφύλιο, στην «ακατνή» (Κάτω Σκοτίνα). Στον «Πλάτανο» ¹χόρευε ο κόσμος και γλεντούσε όταν το επέτρεπαν οι περιστάσεις. Ο ευρύτερος κύκλος, Ελλάδα ² και εξωτερικό, τον αναγνώρισε ως τον καλύτερο μαέστρο στο είδος του κλαρίνου. Αναγνώρισε το προσωπικό του ταλέντο και την πλούσια κοινωνική προσφορά. Απομένει στη γενέτειρα να αποδώσει την πρέπουσα τιμή. Σίγουρα οι μελλούμενες γενιές δε θα παραλείψουν να το κάνουν πράξη. Το καλοκαίρι του 2005 κουβεντιάσαμε με τη λατρευτή σύζυγο του Μανόλη, Ευδοξία Γερομιχαλού (1917-2005). Η συνέντευξη θυμίζει λαμπρές στιγμές του καλλιτέχνη:

-Πού έμαθε κλαρίνο ο Μανόλης.

-Μαναχός τ'. Πάει στου μπάρμπα Λιόλια τουν Αγγέλ' ³ κι δε ντουν έδειχτι. Έκρυβι του κλαρίνου, τα δάχλα, πού τα πάηνι τα κλειδιά, δε ντουν έδειχτι. [Μόνος του. Πήγε και παρακάλεσε το θείο του Λιόλια τον Αγγέλη (αυτός έπαιζε κλαρίνο) να του δείξει τον τρόπο μάθησης. Εκείνος δεν του έδειχνε. Εξαφάνιζε το κλαρίνο, δεν του έδειχνε τα δάχτυλα και πώς αυτά κανονίζουν τα κλειδιά του κλαρίνου]. Πάει στου μπαμπά τ' κι λέει: «Μπαμπά, ιμένα δε μι δείχτ' ι μπάρμπα Λιόλιας». [Επέστρεφε στον πατέρα του άπρακτος και με παράπονο: «Μπαμπά, δε με βοηθάει ο θείος μου Λιόλιας, δε μου δείχνει πώς να παίξω το κλαρίνο».

-Δε σι δείχτ';

-Δε μι δείχτ'.

Κι έφυγι απού 'κεί. Κι ύστιρα έβαλι μπρος μαναχός τ'. Έπιζι τ' φλουέρα. Κι το 'μαθι σιγά, σιγά, σιγά. Έπιρνι του Λιόλια του Γιργουλά, ύστιρα, συντρουφιά. Πάηνι σιαδώ, σιακεί, ωσπού ξιανοίθκι ύστιρα. Έμαθι καλά. [Μετά εγκατέλειψε το θείο του. Μετά το έβαλε πείσμα να μάθει μόνος του ⁴

Στην αρχή έπαιζε τη φλογέρα. Το κλαρίνο το έμαθε σιγά-σιγά με υπομονή. Μαζί του έπαιρνε το Λιόλια Γεργολά. Τον είχε στην παρέα του. Πήγαινε μια εδώ, μια εκεί, ώσπου ξανοίχτηκε, έμαθε καλά].

-Ο Λιόλιας ο Γεργολάς τι έπαιζε;

-Λαγούτου. Ι Γιαννούλς ι Ντάμπλιας βιουλί. [Ο Λιόλιας έπαιζε λαούτο. Ο Γιαννούλης Δάμπλιας -παππούς του γράφοντος- βιολί].

-Και ήταν μαζί αυτοί.

-Μαζί ήταν, μαζί ήταν. Ιά, πάηναν σιαδώ, σιακεί. [Να, πώς να στο πω, γύριζαν πότε σε μια πλευρά, πότε σε άλλη].

-Σε ποια χωριά πήγαινε με το κλαρίνο;

-Ιδώ γύρου, Παντιλέμηνου, Καρυά...Ύστιρα τουν έμαθαν και του γκαλούσαν όξου. [Στην αρχή εδώ κοντά, στον Παντελεήμονα, στην Καρυά. Αργότερα μάθανε τη φήμη του τον και καλούσαν στο εξωτερικό].

-Ποιες παρέες είχε έξω.

-Μ' αλλού είχι του Θανάσ' του Μπαύλου κι του Θιουχάρ' του Μπαντίδη. Αυτός είχι λαγούτου. Είχι κι του Μπέτκου απ' Γκατιρίν', Κώστας Πέτκους, έπιζι κιθάρα. Κι ι Κάκαλους ι Γιάντζ, ακόμα ζάει, απ' του Λτόχουρου. Λαγούτου έπιζι αυτός. [Πέρα από το χωριό είχε τον Θανάση Παύλου (βιολί και τραγούδι) και τον Θεοχάρη Παντίδη. Αυτός έπαιζε λαούτο. Είχε και τον Πέτκο από την Κατερίνη. Λεγότανε Κώστας Πέτκος και έπαιζε κιθάρα. Επίσης στην παρέα του ήταν και ο Γιάννης Κάκαλος -ζει ακόμα- από το Λιτόχωρο. Αυτός έπαιζε λαούτο].

-Τραγουδίστριες είχε;

-Είχι του Θανάσ' τη γναίκα. Του Θανάσ' του Παύλου. Ικεί πάρθκαν, που έπιζαν. Αγαπήθκαν. Γίγκαν αντρόγυνου. Απ' του Βόλου ήταν ι Θανάης αυτός. Είχι κι Ντζίτρα....Πάει κι στου Γκαναδά ένα μήνα κι σι άλλου ένα κράτους πάει κι άκατσι. Ήταν τα Γιργουλούλια τα πιδιά ικεί. Τς Μαρίας, στου Γκαναδά. [Είχε τη γυναίκα του Θανάση. Του Θανάση Παύλου. Εκεί ο Θανάσης γνώρισε τη γυναίκα του. Γνωρίστηκαν και παντρεύτηκαν. Εκεί πού παίζανε, αγαπήθηκαν. Γίνανε αντρόγυνο. Ο Θανάσης αυτός κατάγονταν από το Βόλο. Είχε και τη Νίτσα Τσίτρα...Πήγε και στον Καναδά για ένα μήνα. Επίσης πήγε και σε ένα άλλο κράτος, όπου κάθισε αρκετά. Στον Καναδά έτυχε να βρίσκονται τα παιδιά του Γεργολά (μετανάστες). Τα παιδιά της Μαρίας].

-Ο Μανόλης υπηρέτησε φαντάρος; Πού υπηρέτησε;

-Πηρέτσι στη Βάβδου, ⁵ ξέρου 'γώ, ήταν μι τουν Αντών' του Στύλου, πέθανι, τουν σκότουσαν ουδ' ικεί τουν Αντών'. Κι μι του Γιώρ (το Δάμπλια) ήταν συνουμίλκ'. Τς πήραν χουρουφυλακ'. Ι Γιώρς ήταν μια κλάσ' μι του Μανόλ' κι μι τουν Αντών'. [Υπηρέτησε στη Βάβδο Χαλκιδικής, αν δε με ξεγελάει η μνήμη. Μαζί του ήταν και ο Αντώνης Στύλος, ο οποίος σκοτώθηκε σε μάχη με τους αντάρτες. Μαζί τους ήταν και ο Γιώργος Δάμπλιας. Ο Γιώργος με τον Αντώνη ήταν συνομήλικοι, ίδιας κλάσης].

-Υπάρχει συνήθεια να ρίχνουν λεφτά στο κλαρίνο. Στο Μανόλη έπεφτε μπουρμπουάρ;

-Ήταν κι τσιγκούνδις. Χόριβαν, αμπδούσαν κι δε μπιτούσαν λιφτά. Ήταν άλλ', μ' ένα γύρου κι πιτούσαν. Ανάλουγα τουν άνθρουπου). Τς τυραγνούσαν. Ώς να τζ βάλν στου ντουζέ. Να πχιούν κι ύστιρα να χουρέψν. Άμα δεν ήπιναν δε γένουνταν μουαμπέτ. [Υπήρχαν και τσιγκούνηδες. Χορεύανε, χαίρονταν, γλεντούσαν, πήδαγαν χωρίς να πληρώνουν στα όργανα. Υπήρχαν και άλλοι, που με την πρώτη γύρα στο χορό πετούσαν χρήματα στα όργανα. Ανάλογα με την περίπτωση. Τους τυραννούσαν. Μέχρι να 'ρθει η ώρα να ανάψει το κέφι. Πρώτα να πιουν και μετά να μπουν στο χορό. Αν δεν έπιναν δε γινότανε γλέντι].

-Δηλαδή αν δεν έπιναν, δεν έριχναν λεφτά.

-Άμα πχεις θα ρίξ λιφτά. Άμα είσι στα καλά σ', πιτάς λιφτά; [Αν πιεις, ρίχνεις λεφτά. Αν είσαι στα συγκαλά σου, πετάς λεφτά; ⁶).

----------

1. «Πλάτανος» είναι η πλατεία της Άνω Σκοτίνας. Πήρε το όνομα από τον ιστορικό αιωνόβιο πλάτανο, που βρίσκεται πλάι στην εκκλησία της Παναγίας.

2. Ο Μανόλης προσκαλούνταν σε εκδηλώσεις από όλα τα μέρη της Ελλάδας (στεργιά και θάλασσα). Περισσότερο τον απόλαυσε η Μακεδονία και ιδιαίτερα ο χώρος της Χαλκιδικής.

3. Ο Λιόλιας -Γεώργιος Αγγέλης- (1887-1957 ήταν καλός οργανοπαίχτης και εξυπηρετούσε τη Σκοτίνα και τα περίχωρα. Ανήκε σε αρχοντική οικογένεια. Είχε σύζυγο τη Βαγγελιώ Μπιλιάγκα, αδερφή του παπά Γιάννη (1889-1979). Απέκτησαν τα παιδιά: Καλούδα, Νάσιο και Βαγγέλη (μετέπειτα παπά Βαγγέλη Αγγέλη). Ο Μανόλης, καθώς μεγάλωνε, επεδίωκε να γεύεται ακούσματα από διαφόρους κλαριντζήδες της περιοχής. Από πληροφορίες του Δημητρού Παπαγεωργίου, ξάδερφου του Μανόλη, ο Μανόλης ρωτούσε τον Βάιο Μαλλιάρα, όταν εκείνος επισκέπτονταν τη Σκοτίνα. Ο Βάιος Μαλλιάρας (1907-1988, από Πυργετό) του έλεγε τα "κόλπα" στο κλαρίνο και ο Μανόλης άκουγε με πολύ προσοχή.

4. Ο Λάκης Παπανικολάου, χοράρχης της 100μελούς βυζαντινής χορωδίας «Ιωάννης ο Δαμασκηνός» Θεσσαλονίκης, στις 27. 9. 2002 μου είπε .ότι ο Μανόλης ήταν «συρτατζής», δηλ. συνήθιζε να παίζει συρτά. Συντροφιά είχε: στο κλαρίνο τον Μανόλη Καζλάρη ή Τσανάκα, από τη Γαλάτιστα, στο βιολί τον Τρακαφούρη, από το Ζαγκλιβέρι, στο τραγούδι τη Σμυρνιά Αθανασία Σπανού.

5. Την κανονική θητεία την πέρασε στη στρατιωτική μπάντα της Βέροιας. Όταν έγινε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, παρουσιάστηκε Στα Σέρβια και Σαραντάπορο. Στα χρόνια του Εμφυλίου υπηρέτησε στην Ελληνική Χωροφυλακή (Βάβδος, Γαλάτιστα Χαλκιδικής).

6. Υπάρχει και η περίπτωση που το κέφι ανάβει από άλλα συναισθήματα, χαράς, αγάπης, αυθορμητισμού. Τότε «πετάς» λεφτά στο κλαρίνο από λογική και ενθουσιασμό. Η πεθερά για τη νύφη, η μάνα για το παιδί, ο γιος για τους γονείς, ο αρραβωνιαστικός για την αρραβωνιαστικιά κλπ. Θυμάμαι στο Κοτσέκι (πλατεία στην Κάτω Σκοτίνα), το 1969 (καφενείο Πλεξίδα) «πέταξα» στα όργανα πεντακοσάρι την ώρα που η αρραβωνιαστικιά μου χόρευε μπροστά.

----------

Σημείωση 1: Η Σκοτίνα έβγαλε αρκετούς κλαριτζήδες. Σημειώνουμε τους γνωστούς: Λιόλιας Αγγέλης, Μανόλης Παπαγεωργίου, Νάσιος Γεργολάς, Βασίλης Πινακάς (Μπλέτσιους), Ηλίας Πινακάς, Τάσος Πινακάς, Αντώνης Κουκουσάς, Θωμάς Γερομιχαλός («Σαλέας»), Μανόλης Γ. Τσιαπάρης, Θανάσης Δ. Μήτσιος.

Σημείωση 2: Χαρακτηριστικό της τέχνης του Μανόλη ήταν ο αυτοσχεδιασμός, ο δικός του τρόπος εκτέλεσης, η δική του «δαχλιά».

Σημείωση 3: Θα μείνει στην ιστορία το πασίγνωστο Συγκρότημα του “Μανόλη Παπαγεωργίου”. Με λαογράφο τον Τάκη Σαμαρά γύρισε όλη τη Μακεδονία. Κύριος σκοπός, η καταγραφή των τραγουδιών της Μακεδονίας. Μόνιμοι συνεργάτες του ήταν: Κώστας Πέτκος, Γιάννης Κάκαλος, Κώστας Κουφογιάγκος, Νίτσα Τσίτρα, Ξανθίππη Καραθανάση, Μαρία Καραβάρα, Χρήστος Παναγιωτίδης, Σωτήρης Φωτόπουλος, Σωτήρης Σκούφης, Χαρίλαος Κιτσούκος, Δημήτρης Τρακατσούρης. Το 1965 αντιπροσωπεύει την Ελλάδα στο φεστιβάλ των Βαλκανίων στη Βουλγαρία. Το συγκρότημά του παίρνει το πρώτο βραβείο για την καλύτερη ερμηνεία της δημοτικής μας μουσικής.

Σημείωση 4: Μεγαλώνει κοντά στους γονείς του τον Βασίλη τον οποίο οι χωριανοί τον λέγανε «Βασιλάκ’» («ι Μανόλς ντ Βασιλάκ’») και τη Μαρία. Η Μαρία ανήκε στο γένος Μητσιάνη με το παρατσούκλι «Γουρνάρ’» («η Μαριγώ ντ Γουρνάρ’»). Παππούς του ήταν ο Μανόλης Τζιαβέτας, ο οποίος έγινε ιερέας με το όνομα Γεώργιος. Ύστερα άλλαξε και το επώνυμο σε Παπαγεωργίου. Τα πρώτα γράμματα ο Μανόλης τα μαθαίνει στο δημοτικό της Άνω Σκοτίνας. Δάσκαλός του ο Αθανάσιος Βλέτσης (1889-1982). Η φλογέρα ήταν η πρώτη του συντροφιά («στου ζνάρ’ ν’ είχι τ’ φλουέρα ι Μανόλς» = στη ζώνη του φύλαγε τη φλογέρα ο Μανόλης).

Σημείωση 5: βλ. εφημερίδα Ολύμπιο Βήμα, 13.8.1999, 29.1.2000 και Ιούνιος 2013, δημοσιεύσεις του γράφοντος.

Διευκρίνιση: Οι περισσότερες φωτογραφίες που παρατίθενται είναι παρμένες από το αρχείο του Βασίλη Μανόλη Παπαγεωργίου. Με προθυμία πολλή και ανέκφραστη καλοσύνη με κάλεσε στο σπιτικό του για να συζητήσουμε διάφορα προβλήματα που σχετίζονται με την καλλιτεχνική ζωή του πατέρα του (δημοτική μουσική και παράδοση). Τον ευχαριστώ εγκάρδια.