ΕΘΙΜΑ: ΣΚΟΤΙΝΑ, Πρωτοχρονιά

Α. τα «πλιά» της Πρωτοχρονιάς

          Σκοπός του εθίμου είναι να βγάλει ο χρόνος χαρές πολλές. Όπως ακριβώς  «κλουσσούν και βγάζουν πουλιά οι «κλουσσαρές». Όλοι οι σπιτικοί  μαζεύονται γύρω στο τζάκι, «ζ ντ μπαρστιά», σύρριζα στου χατήλ΄, ολόυρα στου μπουχαρή». Η μάνα με τη μασιά ανακατώνει χόβολη και αλάτι. (φωτ. διαδίκτυο). Με λαχτάρα περιμένουν να ακουστούν τα «λόια» τα καλά (καλές ευχές). Με το ανακάτωμα πετιούνται σκαντλήθρες (σπίθες φωτιάς). Ταυτόχρονα ακούγονται οι ευχές:  

 

Ιδώ νοικοκυραίοι, ιδώ πιδιά,

Ιδώ θυγατέρις, ιδώ νύφις,

Ιδώ γαμπροί, ιδώ γίδια,

Ιδώ πρόβατα, ιδώ γιλάδια,

Ιδώ πράματα (διάφορα ζώα),

Ιδώ τζ γης τα καλά (της γης τα καλά).

 

Β. Βασιλόπιτα στο σοφρά

 

 

Στη μαθητική εφημερίδα «Μαθητική Φωνή» (φ. 4/1977) του δημοτικού σχολείου Σκοτίνας, η μαθήτρια Μάρθα Σκρέτα μας ενημερώνει για το έθιμο της Βασιλόπιτας. Την επιμέλεια της εφημερίδας είχε ο ακάματος δάσκαλος αείμνηστος Νίκος Δάμπλιας. (Σημείωση: η παρούσα ανάρτηση είναι περίληψη της παλιάς, 27.12.17).

 

             

ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ ΖΩΗ: Μανόλης Οικονόμου

‘"Ζ Γκλούρα" (στην Κουλούρα)

 

     

     Ο πατέρας του Μανόλη Οικονόμου, "Πουτιός τ' Κουνόμ'" πέθανε στη Ραψάνη στα τριαντατρία του χρόνια "απού σκληκουδίτ'". Η Γραμματή, η μάνα του Μανόλη,  τον «στχίζ’» "ζ Γκλούρα", τον στέλνει να πιάσει δουλειά στην Κουλούρα. Τότε η κύρια δουλειά ήταν τσοπάνης. Γύρω στο '30 ο Μανόλης σε ηλικία 8-10 χρονών είναι βοσκός στην Κουλούρα. Καλοσυνάτος (όπως πάντα) μου παραχωρεί σχετική συνέντευξη τον Αύγουστο του 1993.

 

ΤΟΠΙΚΟ ΙΔΙΩΜΑ.   Κα του τριάντα πήγα ζ Γκλούρα, στο Χατζάρα. Σ' τς Χατζαραί που έχν τζ Γκριμουραί. Από 'χουν αδέρφια ντ Γκριμούρα. Ικεί ήμαν τζιουμπάνους μι του Διουνύσ' του Γκουτσιβό. Αυτοί ικεί μ' είχαν στα πράματα. Μ' έστειλναν κι για άλλις δλειές. Για ψουμί έβγινα απάν' στου Μπυργιτό κάθι ουχτώ μέρις.

Μια φουρά κατέβηνα μι του γουμάρ'. Για να φτάνου, είχα βάλ' σκάλις στου γουμάρ'. Κουνιούνταν κατά δω, κουνιούνταν κατά κει. Απλές, κάν' κάτ' του γουμάρ', πέφτου ιγώ κι πιρδικλώνιτι η σκάλα. Ούλου πέτρις οι δρόμ'. Του γουμάρ' σταμάτσι σι μια πέτρα. Αν δεν, μπουρεί να μι σκότουνι. Τα ψουμιά τα είχαμι κριμαζμένα στου κουτσάκ'.

          Νιρό ήπινάμι από 'να μέρους που πιρνούσι απ' τ' Σαλαμπριά (*). Ήπινάμι απού μια μπάρα. Ζ ντ μπάρα έπριπι να βάλς φτέρις για να πχεις νιρό, γιατί είχι ούλου μπουμπλήθρις. Μιτά αρρώστσα απ' γκλιά μ' κι ήρθι -θυμάμι- κι μι πήρι ι μπαάρμπα 'Ρακλής. Μ' είχαν στχίσ' μι καλαμπούκ'. Μι τριάντα ουκάδις του μήνα. Ύστιρ' απού μέρις πάει η μάνα μ' κι πήρι του καλαμπούκ', που μ' είχαν να μι δώσν.

          Ένα βράδ' είχαν φύγ' αυτά τα πράματα που βουσκούσα κι δε μπουρούσα να τα βρω. Πάηνα κατά δω, άκουα τα κυπριά κατά κάτ'. Πάηνα κατά κει, άκουα τα κυπριά αλλού. Γύρζα απού δω, ακούουνταν απού κει (αντίλαλος). Στινουχώρια ιγώ. Του προυΐ  τα 'χει φέρ' ι Διουνύσ' ι Κουτσιβός. Τι να σι πω! Μ' έπιασι πυριτός, ιλουνουσία.

          Άλλ' μια φουρά μι μπαΐλτσαν. Μ' ήφιρναν ένα μωρό, κι μι το 'δουναν να του κρατώ. Ούλου έκλιγι. Τσιαούρζι. Τότι ιγώ σκέφκα: «Α! Κι συ κλαις, αλλά κι γω!...». Του τσιμπούσα, ούλου του τσιμπούσα για να κλαι πιρισσότιρου. Για να 'ρθεί να του πα΄ρ' η μάνα τ'. Δε μπουρούσα ιγώ. Τζιουμπάνους στα πράματα κι να 'χου κι του μουρό;

 

ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ. Γύρω στα 1930 βρήκα δουλειά στην Κουλούρα, στον Χατζάρα. Στην οικογένεια των Χατζαραίων που συγγενεύει με αδέρφια του Γκριμούρα. Εκεί δούλευα σαν τσοπάνης, όπως και ο Διονύσης Κοτσιβός. Τα αφεντικά μου ανέθεσαν να βόσκω τα μεγάλα ζώα (γελάδια, μουλάρια κλπ). Αλλά μου στέλνανε και σε άλλες δουλειές. Όπως, λόγου χάρη, μου ανέθεσαν να ανηφορίζω τη διαδρομή για Πυργετό για να αγοράζω ψωμί κάθε οχτώ μέρες.

          Κάποια μέρα κατέβαινα με το γαϊδούρι. Ήμουνα μικρός και δεν έφτανα στο σαμάρι. Αναγκάστηκα να χρησιμοποιήσω σκάλα. Κουνιούνταν μια κατά εδώ, μια κατά εκεί. Που λες, το γαϊδούρι παίρνει την κατηφόρα. Πέφτω εγώ και ανακατεύθηκε η σκάλα. Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι από πέτρες. Ευτυχώς το γαϊδούρι σταμάτησε σε μια πέτρα. Αν δεν υπήρχε η πέτρα πιθανόν να με σκότωνε. Τα ψωμιά τα κρεμούσαμε στο κοτσάκι (εξάρτημα του σαμαριού).

          Νερό πίναμε από το σημείο που περνούσε ο Πηνειός ποταμός. Συγκεκριμένα πίναμε από μια μπάρα. Για να πιείς νερό, έπρεπε στη μπάρα να βάλεις φτέρες, γιατί το νερό ήταν γεμάτο από υδρόβια με συνέπεια να με πιάσει φοβερός κοιλόπονος. Θυμάμαι πως για το λόγο αυτό ήρθε και με πήρε ο θειος μου Ηρακλής (Δάμπλιας).  Είχαμε συμφωνήσει να μου δίνουν τριάντα οκάδες μηνιαίως. Ύστερα από καιρό αναγκάστηκε η μάνα μου να πάει και να πάρει ό, τι μου χρώσταγαν.

          Κάποιο βράδυ φύγανε τα μεγάλα ζώα και δυσκολευόμουνα να τα βρω. Έπεσα σε στενοχώρια. Πήγαινα σε ένα σημείο, άκουγα τα  κουδούνια προς τα κάτω. Άλλαζα θέση, άκουγα τα κουδούνια αλλού. Γύριζα προς τα εδώ και ακούγονταν ο αντίλαλος. Στενοχωριόμουνα. Όταν ξημέρωσε τα έφερε ο Διονύσης Κοτσιβός. Τι να σου πω! Μου έπιασε πυρετός, ελονοσία.

          Άλλη μια φορά με κατακούρασαν. Τα αφεντικά μου φέρνανε να κρατάω το μωρό. Αυτό έκλεγε συνέχεια. «Α! Εσύ κλαις, αλλά κι εγώ θα δεις τι θα πάθεις!». Το τσιμπούσα, όλο το τσιμπούσα για να κλαίει περισσότερο. Μήπως και συγκινηθεί η μάνα του και έρθει να το πάρει. Εγώ, πάντως , δεν άντεχα. Γίνεται να είσαι τσοπάνης και να κρατάς και μωρό;

 

(*) Σαλαμπριά (η), ο Πηνειός ποταμός της Θεσσαλίας. Γνωστό το τραγούδι:

 

H Σαλαμπριά κατέβασι μι ήλιουν μι φιγγάρι

σέρνει βουνά, σέρνει κλαδιά, δέντρα ξιριζουμένα.

Σέρνει κι μια γλυκουμηλιά τα μήλα φουρτουμένη

κι απάνου στα κλουνάρια της δυο αδέρφια 'γκαλιασμένα. . .

 

            Το κοινό όνομα "Σαλαμβριάς ανάγεται εις τους μεσαιωνικούς χρόνους, πρώτη δ' αποκαλεί τον ποταμόν τούτον Σαλαμβριάν η Άννα Κομνηνή (1150) (εγκυκλπ. Δρανδάκη).

                                                                     

----------

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ: Στη δεκαετία του 1950 γνωρίζω τον Μανόλη στην Κατερίνη (εστιατόριο «Αβέρωφ»). Συμμαθητές μου κι εγώ παραγγέλναμε μισή μερίδα φαγητού. Ο Μανόλης μας γέμιζε τα πιάτα. Το σπίτι του γινότανε «ξενοδοχείο» για τους χωρικούς της Πιερίας.   

 

 

ΚΑΤΟΧΗ: Ιωάννης Νικολός

 

                            ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΣΤΟΝ ΚΑΤΩ ΟΛΥΜΠΟ

                                       

     Ο Γιάννης Δήμος-Νικολός του Γεωργίου (στη Σκοτίνα τον ξέρουν με την επωνυμία «ι Γιάντζ τ’ Λιόλια τ’ Ντήμ’»)  μου δίνει συνέντευξη στις 8 Μαΐου του

 

2016. Όσα μου διηγείται είναι περασμένα σε ειδικό προσωπικό του τετράδιο. Τα έγραψε υπηρετώντας στην Χωροφυλακή την περίοδο 1954-79. Αναφερόμενος στην εμφάνιση των Γερμανών στις περιοχές του Κάτω Ολύμπου, τονίζει:

 

 

«Το 1941 το Πάσχα, 20 Απριλίου οι Γερμανοί έφτασαν στην Κάτω Σκοτίνα και από κει βγήκανε στην Άνω Σκοτίνα. Εμείς ήμασταν  στην επάνω Σκοτίνα. Είχαμε μαγαζί (μπακάλικο) στο υπόγειο.   

Οι Γερμανοί, ξαπλώσανε στην αυλή έξω από το μαγαζί. Ήταν   κουρασμένοι. Χτύπησαν την πόρτα, την ανοίξανε και μπήκαν μέσα. Η μαλτέζα γίδα με το κατσίκι βελάζανε, αλλά δεν τα πειράξανε. Επειδή ήταν κουρασμένοι πολύ, κοιμηθήκανε. Άλλοι ήλθανε επάνω στην πόρτα και φωνάζανε γερμανικά, θυμώσανε και χτυπούσαν την πόρτα με τον υποκόπανο του ντουφεκιού. Εμείς όλοι φοβισμένοι μέσα. Για μια στιγμή ανοίγω και κατεβαίνω κάτω, φωνάζω τα γίδια και πατούσα επάνω τους. Χωρίς να σκεφθώ ότι διέτρεχα κίνδυνο να τους πατώ,  πηγαίνω προς το μπαχτσέ, και κρύφτηκα σ' ένα φράχτη, ώσπου φύγανε προς το Νεζερό, Πούρλια, Παντελεήμονα. 

 

 

Εμείς κρυφτήκαμε στη Γούρνα Καλογριάς κοντά στα Μαγγούρια (βλ. φωτογραφία) πολλές οικογένειες. Ήταν και η οικογένεια του Αποστόλου Γερομιχαλού του Αθανασίου, η Ουρανία του Μάνου, η ξαδέρφη μου. Τα αεροπλάνα βούιζαν και σφυροκοπούσαν βομβαρδίζοντας το Κάστρο και τα γύρω βουνά. Πέσανε πολλά ζώα των Γερμανών. Τα παρατήσανε λόγω υπερκόπωσης.

 

Στο Κάστρο του Πλαταμώνα βρήκαν αντίσταση. Ήταν Εγγλέζοι (Νεοζηλανδοί). Ήταν η καθυστέρηση του πολέμου υπό των Άγγλων και
Ελλήνων πατριωτών. Εκεί έγινε μεγάλη μάχη. Πολλοί Γερμανοί πέσανε κάτω στο Πεντελεημονίτικο. Αλλά οι Γερμανοί, εφόσον δεν ημπορούσαν να σπάσουν, σκέφτηκαν το πεζικό να τους κυκλώσει από την Άνω Σκοτίνα, όπως και εγένετο. Μεγάλη δύναμις επροχώρησε από την Άνω Σκοτίνα, παλιό Παντελεήμονα να κυκλώσουνε τους Άγγλους από τον Πλαταμώνα. Οι Άγγλοι φύγανε προς τα Τέμπη (*).

Ενθυμούμαι το έτος 1941 ήμουν 14-15 χρονών».

----------

*  Ήταν Απρίλης του ΄41  όταν υποχώρησαν οι Νεοζηλανδοί. «Τα βρετανικά στρατεύματα, μετά τη διάσπαση του αριστερού της γραμμής Αλιάκμονα στις 12 Απριλίου, πολεμούσαν με συνεχείς αναδιπλώσεις προς νότο, από δυσμάς προς την Καλαμπάκα και από ανατολάς, μέσω Κατερίνης, προς τα Τέμπη, όπου οι Νεοζηλανδοί έδωσαν μάχη» (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ’, σελ. 447).

----------

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ: α) Οι Γερμανοί μπήκαν στο Καλιαμπέικο σπίτι, στήσανε τα πολυβόλα στην αυλή 

 

και βάζανε εναντίον των χωρικών που κρύφτηκαν στις γύρω ράχες. (Πρίπουρας, Γκλιζμούρα, Κρυόνερο, Κουμάσια, Μαγγούρια κλπ). β) Ήμουνα 6 χρονών παιδί και μαζί με την ξαδέρφη μου Μαριγούλα Δάμπλια (τ΄ Πουτιού), κατεβαίναμε στο χαϊάτι και παίρναμε καραμέλες που οι Γερμανοί τις ρίξανε στο παχνί. γ) ένας Ιταλός έκλεψε το ρολόι του τοίχου, που οι Δαμπλαίοι το φέρανε από την Αμερική. (περισσότερα βλέπε παλιότερη ανάρτηση, 8,5,16). ΣΗΜΕΙΩΣΗ: η φωτογραφία βγήκε στις αρχές της δεκαετίας του ΄50.

 

 

 

ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Κώτσιος Κοκράνης, βασανιστήρια

 

      Το καλοκαίρι του 2004 μου δίνει συνέντευξη ο Δημήτρης  Κοκράνης του Κωνσταντίνου (βλέπε φωτογραφία) από την Σκοτίνα Πιερίας. Συζητούμε στο καφενείο της Αθηνάς Βλέτση (Γκουγκούλα) στο Κοτσέκι. Ο Δημήτρης αναφέρεται στα χρόνια του Εμφυλίου φέρνοντας στη μνήμη του την άχαρη ζωή του πατέρα του. (*).

 

ΤΟΠΙΚΟ ΙΔΙΩΜΑ: Του '44 γιννήθκα ιγώ. Τον Οκτώβρη του '45 πέθανι ι μπαμπάζ μ'. Ο Κωνσταντινος Κοκράνης. Φτουχός ιργάτς. Μι τ' ανταρτικά ήταν χουρουφύλακας. Μαζί ι Γιργουλάς, ι πασιάς (Τσινιάνης Γιάννης).

      -'Ως ανταρτόπληκτοι πού πήγατε.

      -Στη Γκατιρίν'. Σ' τς παράγκις.

Ι μπαμπάζ μ' έφαγι πουλύ ξύλου κι ι «εισαγγιλέας», ι μπάρμπα Κακάλς, ι αδιρφός τ' πατέρα μ'. Τους έσουσι αυτός ι Τζιλινίκους. Ήταν πρόιδρους ζ Γκαρυά. Τς πρόλαβι μσουζουντανοί. Μι τς κρανιές να χτυπούν έτσ', νε πουδάργια, νε χέργια, νε κλιά, νε γόνατα, νε...... Μαύρ' σι λέου. Στ' Αλώνια τς πχιάσαν, μπαίνουντας μέσα. Τους πιάσαν του 46-47.

 

Έστσαν ινέδρα ζ Γκαρυά. Πήγι ι λουχίας κι τς λέ': "σας θέλ' του τάγμα". Παν ικεί, τς πήγαν σ' ένα σπίτ'.  Τς πήραν όξου, τζ βάλαν κριμαζμέν' μι τα σκοινιά. Τς έβαλαν ύστιρα τς στουλές κι τς πήγαν ζ Γκατιρίν'.

Μιτά τς σκαπούλαραν. Έρχουντι στ΄ Λάρσα. Κάπουτι ύστιρα ήρθι ένας Φουτεινός. Έδουσι ιντουλή κι τς έβγαλαν απ' τ' Λάρσα. Ήρθαν ιδώ.

 Ι εισαγγιλέας κατέβηκι αγνώριστους, μαύρους, μιλανιαζμένους...

 

 

ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ: Γεννήθηκα το 1945. Τον Οκτώβρη του ΄45 πέθανε ο πατέρας μου, ο Κωνσταντίνος Κοκράνης. Φτωχός, εργάτης. Στα ανταρτικά υπηρετούσε στην Χωροφυλακή. Μαζί και οι Γιώργος Γεργολάς και Ιωάννης Τσινιάνης που τον λέγαμε «πασιά».

      -Ως ανταρτόπληκτοι πού πήγατε;

      -Στην Κατερίνη, στις παράγκες._,

Ο πατέρας μου έφαγε πολύ ξύλο, όπως και ο θείος μου, αδερφός του πατέρα μου, ο Θεοχάρης  που τον λέγαμε «εισαγγελέα». Τους έσωσε ο Τζιλικίκος, πρόεδρος στην Καρυά. Τους πρόλαβε μισοζωντανούς. Να τους χτυπούν με τις κρανιές. Τι να αντικρύζεις: ούτε ποδάρια, ούτε χέρια, ούτε κοιλιά, ούτε γόνατα, ούτε…τι να πω! Γίνανε μαύροι από το πολύ ξύλο. Τους είχαν συλλάβει στην τοποθεσία «Αλώνια», όπως ερχότανε οι αντάρτες το 1946-47.

 

Στήσανε ενέδρα στην Καρυά Ολύμπου. Ο λοχίας πήγε και τους είπε: «Σας ζητάει το τάγμα». Πήγαν οι άνθρωποι, εκεί τους κλείνουν σε ένα σπίτι. Ύστερα τους βγάζουν έξω και τους κρεμάνε με σκοινιά. Μετά τους ντύνουν και τους πάνε στην Κατερίνη.

Αυτοί, ύστερα,  το σκάσανε. Έρχονται στη Λάρισα. Εμφανίζεται μετά ο Φωτεινός. Δίνει εντολή να ελευθερωθούν και από τη Λάρισα έρχονται εδώ.

Ο «εισαγγελέας» ήρθε αγνώριστος, μαύρος, μελανιασμένος…

----------

(*) Τέλειωσε ο Εμφύλιος. Το 1950 ο μπάρμπα Κώτσιος έρχεται στη Μόρνα (Σκοτεινά) μόνο και μόνο να μας επισκεφθεί. Εκεί υπηρετούσε ως εφημέριος ο φίλος και συγχωριανός του π. Απόστολος Καλιαμπός, πατέρας του γράφοντος.

  ---------- 

                                                

 1950. ΜΕΤΕΜΦΥΛΙΑΚΟ ΤΑΞΙΔΙ

του μπάρμπα Κώτσιου Κοκράνη.

 

Ξεκίνημα: Σκοτίνα του Κάτω Ολύμπου

Άφιξη: Σκοτεινά (Μόρνα) Πιερίων

 

 

                                            

                                       Οι γονείς του Δημήτρη Κώτσιος και Κατίνα