ΙΣΤΟΡΙΑ: ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΣΚΟΤΙΝΑΣ (γ)

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ

 

 

 

Η ΣΚΟΤΙΝΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΕΙ από Αντιχάσια στον Όλυμπο. Σ' ένα χειρόγραφο της μονής Σπαρμού, που χρονολογείται από το 1602 έως 1978, μνημονεύεται το νέο χωριό Σκοτίνα Ολύμπου για κάποιους αφιερωτές στη

 

Μονή. Στο βιβλίο του Ευάγγελου Σκουβαρά, που εκδόθηκε μέσω της Ακαδημίας Αθηνών το έτος 1967 για την περιγραφή και ιστορία της Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας, βλέπουμε στις σελίδες 166, 176, 245 και 252 να μνημονεύεται το χωριό Σκοτίνα Ολύμπου τόσο για τους αφιερωτές της, όσο και για τον πατριάρχη Καλλίνικο.

Ο πατριάρχης Καλλίνικος γεννήθηκε στη Σκοτίνα και σε νεαρή ηλικία είχε ενταχθεί στη μοναχική αδελφότητα της Ολυμπιώτισσας. Συγκεκριμένα, στη σελίδα 252 του βιβλίου που αναφέρουμε, η Σκοτίνα μνημονεύεται σε λίστα με άλλα αξιόλογα χωριά. Αυτό το κείμενο αποτελεί χειρόγραφο του έτους 1709 της Μονής Σπαρμού. Στη σελίδα 176 του βιβλίου, η Σκοτίνα μνημονεύεται ως Σκουτίνα. Όπως, δηλαδή, την πρόφεραν οι Σκοτινιώτες. 

            Αν συγκρίνουμε τις Προθέσεις των Μονών Βαρλαάμ, που αναφέρονται στη Σκουτίνα των Αντιχασίων το έτος 1613, και του Σπαρμού, που αναφέρονται στη Σκοτίνα Ολύμπου το έτος 1709, βλέπουμε ότι μεσολαβεί όλη σχεδόν η περίοδος του 17ου αιώνα, περίοδος μετανάστευσης. Για την ενίσχυση αυτής της άποψης συνηγορούν και 

 

άλλες αξιόλογες πηγές, Αυτές πάρθηκαν από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτική Αθηνών-ΑΕ).

      α. Ένας από τους βασικότερους παράγοντες μείωσης ή μετανάστευσης πληθυσμών του 17ου αιώνα είναι η συχνότητα επιδημικών ασθενειών. Με ιδιαίτερη ένταση στη Θεσσαλία εμφανίστηκε η επιδημία του 1667- 68 (σελ,  154 τ,  ΙΑ').

 

           β. Η επιδείνωση των κλιματολογικών συνθηκών, ήταν μια άλλη αιτία, που, πιθανώς εξανάγκαζε τους Μετσοβίτες να οδηγηθούν στα μέρη των Αντιχασίων και να παραμείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα, κατά τις χειμερινές περιόδους, στα χειμαδιά της Σκουτίνας (σελ, 153, τ, ΙΑ'). Η παραμονή των Μετσοβιτών στα χειμαδιά της Σκουτίνας σίγουρα προκαλούσε έριδες μεταξύ των Μετσοβιτών και Σκουτινιωτών, με αποτέλεσμα τη φυγή των δεύτερων.

 

             γ.  Εκείνο, όμως, που πρέπει να ερευνηθεί βαθιά, είναι το περίεργο γεγονός της κατοχής της εγκαταλειμμένης γης όχι από κάτοικους γειτονικών χωριών, αλλά από Μετσοβίτες. Από τα μέσα του 15ου αιώνα οι βλαχόφωνοι κάτοικοι της οροσειράς της Πίνδου, που υποτάχθηκαν στον Μουράτ Β', εξασφάλισαν διάφορα προνόμια, τα οποία, μάλιστα, για τους Μετσοβίτες αυξήθηκαν το έτος 1659 επί της βασιλείας του Μεχμέτ Δ'. Αυτό συνέβη, επειδή οι Μετσοβίτες από παλιά διευκόλυναν το πέρασμα των τουρκικών στρατευμάτων στα στενά του Μετσόβου (σελ, 152, τ, Γ'). Έτσι φαίνεται, πως τα προνόμια αυτά τους έκαναν κυριάρχους των βοσκοτόπων της περιοχής Σκουτίνας με αποτέλεσμα να εξαναγκάσουν τους Σκουτινιώτες σε μετανάστευση σε άλλα μέρη, ανατολικότερα, που θα ήταν μακρινά μέρη για τους Μετσοβίτες. 

 

ΙΣΤΟΡΙΑ: ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΣΚΟΤΙΝΑΣ (β)

2. ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

  

 ΑΝΤΙΧΑΣΙΑ 

 

  

        

 Τα ατελή, αλλά έγκυρα στοιχεία που μας  ενδιαφέρουν για την εντόπιση του χωριού

 

"Σκοτίνα" ποικίλλουν ως προς την προέλευση. Το πρώτο στοιχείο προέρχεται απ' αυτή την ίδια την παράδοση όλων των γειτονικών χωριών, όπως Αγριελιάς κλπ. Το εντοπίζουν δύο χιλιόμετρα δυτικά της Κουμαριάς. 

        Τουρκικές πηγές για την ύπαρξη του χωριού δεν υπάρχουν. Φαίνεται, πως το χωριό δεν ήταν αξιόλογο, ώστε να είναι γραμμένο στις Οθωμανικές απογραφές των κελλαρίων. Καταφύγαμε στις μελέτες του ιστορικού Κώστα Σπανού, ο οποίος μελετά τις Προθέσεις των μοναστηριών για όλα τα χωριά της Θεσσαλίας. Στο Θεσσαλικό ημερολόγιο του Κώστα Σπανού, που τηρείται στα αρχεία της βιβλιοθήκης του δήμου Λάρισας. 

        Τον συνάντησα και τον ρώτησα αν ξέρει κάποιο χωριό "Σκοτίνα". Μου είπε, ότι,

 

πράγματι εκεί στην περιοχή της Καλαμπάκας υπήρχε χωριό "Σκοτίνα". Τον ρώτησα, από πότε μνημονεύεται αυτό το χωριό. Μου είπε, ότι  βρήκε στη μονή Βαρλαάμ μια αφιέρωση ενός βοδιού από έναν Σκοτινιώτη της περιοχής Αντιχασίων (τόμος 23, σελίδα 89, αφιέρωση στη μονή Βαρλαάμ των Μετεώρων το έτος 1613-πρόθεση 215).

Επί πλέον, για την υψηλή πιστότητά τους, πηγές είναι και οι στρατιωτικοί χάρτες κλίμακας 1:50.  000 ή ακόμη και αεροφωτοχάρτες κλίμακας 1:20.000, που τηρούνται στα αρχεία των δασαρχείων. 

      Μια έρευνα των χαρτών, έδωσε απρόβλεπτα αποτελέσματα. Δυτικά της Κουμαριάς, 

 

είναι σημειωμένα τα ερείπια Σκουτίνας και τα οποία γράφονται επάνω στο χάρτη. Πιο πάνω και πιο νότια από το ρέμα Φουκαλιές, φαίνεται γραμμένο στο χάρτη το ρέμα Σκουτίνας ή Σκοτίνας, ενώ προς τις κορυφές του βουνού Αντιχάσια, πολύ πιο βόρεια από τα ερείπια Σκοτίνας, βλέπουμε γραμμένη τη λέξη "Σκουτίνα". Εκεί, δηλαδή, που βρίσκεται το ομώνυμο δάσος Οξιάς. 

         Με βάση τα στοιχεία των χαρτών, είναι εύκολο να οδηγηθεί κανείς στα πραγματικά ερείπια της Σκουτίνας. Τα ερείπια αυτά, φαίνεται ότι έχουν μια ιστορία άνω των 300 ετών, αφού μέσα στο πέρασμα των αιώνων δύσκολα διακρίνει κανείς επιφανειακά θεμέλια των σπιτιών, αν δεν κάνει ειδικές ανασκαφές. Προσεκτική παρατήρηση έδειξε την ύπαρξη ενός οικισμού με σπίτια, που, στα θεμέλιά τους ήταν λιθόκτιστα, με πέτρινες σκεπές, αφού πουθενά δε βρέθηκε υλικό με κεραμίδι. Υπάρχει, δηλαδή, η πιθανότητα να υπήρχαν στον οικισμό σπίτια, κατασκευασμένα από μικρούς πλίνθους, ή καλύβες ξύλινες.

        Τα μόνα πενιχρά στοιχεία που έχουμε από την πλευρά των κατοίκων της σημερινής Σκοτίνας στον Κάτω  Όλυμπο, είναι οι διηγήσεις των γερόντων. Κατ' αυτούς οι πρώτοι κάτοικοι κατέβηκαν μάλλον από τα ορεινά μέρη της Ηπείρου ή δυτικής Μακεδονίας.

          Ωστόσο, μπορεί να θεωρηθεί ως αξιόλογη η πληροφορία των Βερδικουσιανών, που υποστηρίζουν ότι στα παλιά χρόνια η Βερδικούσα ανήκε στο νομό Κοζάνης. Καθόλου απίθανο, λοιπόν, και η γειτονική Σκουτίνα,  ως κοινότητα των Αντιχασίων, να ανήκε διοικητικά στο νομό Κοζάνης και έτσι έμεινε ως ανάμνηση η ιδέα, ότι οι Σκοτινιώτες της σημερινής Σκοτίνας προέρχονται από τη δυτική Μακεδονία. Άλλωστε τα όρια Μακεδονίας-Θεσσαλίας επί τουρκοκρατίας δεν ήταν ξεκάθαρα. 

 

ΙΣΤΟΡΙΑ: ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΣΚΟΤΙΝΑΣ (α)

 Το 1993 ο Λευτέρης Α. Καλιαμπός παρουσίασε σχετική μελέτη, ύστερα από έρευνα που έκανε στην περιοχή Αντιχασίων. Αποδεικνύει πως οι κάτοικοι της Σκοτίνας (τουλάχιστο κατά το μεγαλύτερο μέρος) προέρχονται από το χωριό Σκοτίνα των 

 Αντιχασίων. Τα ερείπια του χωριού αυτού εντοπίζονται δυο χιλιόμετρα δυτικά της Κουμαριάς, κοντά στην Βερδικούσα (ο γράφων επισκέφτηκε την περιοχή και έχει άμεση γνώση). Η μετανάστευση των κατοίκων της Σκοτίνας των Αντιχασίων στη Σκοτίνα του Ολύμπου έγινε κατά τα μέσα του 17ου αιώνα. Όλη η εργασία του Λευτέρη καταγράφεται στην ανάρτηση 13,11,΄14. Εδώ συμπτύσσεται και δημοσιεύεται σε τρεις ενότητες. 

 

Ο ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ 

Α. ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ. Βερδικούσα. «Μια επίσκεψη σ' ένα κοινοτικό δάσος, που απλώνεται στις ανατολικές πλαγιές των Αντιχασίων ορέων, πάνω από το χωριό Βερδικούσα Ν. Λάρισας, στάθηκε η αφορμή για τούτη την έρευνα.

      Ήταν Αύγουστος μήνας του 1993 και, καθώς περπατούσα κατά μήκος μιας κορυφογραμμής των Αντιχασίων, κοντά στα όρια του κοινοτικού δάσους Βερδικούσας, ρώτησα τον δασοφύλακα Βερδικούσας να μου υποδείξει τα όρια του κοινοτικού δάσους, που απλώνεται νοτιοδυτικά της κορυφής των Αντιχασίων, όπου ορίζονται τα όρια των νομών Λάρισας και Τρικάλων. Με μεγάλη μου έκπληξη άκουσα την εξής φράση:

 

           «Από τα όρια του νομού Λάρισας και δυτικά υπάρχει το δάσος «Σκοτίνα», που το εκμεταλλεύεται ο έμπορας Δερμανόπουλος από τα Τρίκαλα και το επιστατεί ο δασοφύλακας Θεόδωρος Μπίτης». 

       Σε επίμονη ερώτησή μου, γιατί εκείνο το δάσος το ονομάζουν «Σκοτίνα», ο δασοφύλακας Βερδικούσας δε γνώριζε τίποτα. Η άγνοια αυτή του δασοφύλακα δε μ' άφησε ήσυχο. Το μυαλό μου πήγε στις διηγήσεις των πιο γερόντων της Σκοτίνας Πιερίας, που έλεγαν, ότι ήταν απόγονοι μιας μάζας ορεινών κτηνοτρόφων, που, εδώ και μερικούς αιώνες, κατέβηκαν από την Ήπειρο ή Δυτική Μακεδονία στη Σκοτίνα του Κάτω Ολύμπου (βλ.  "Λαϊκή παράδοση στον κ. Όλυμπο" Ιω.   Καλιαμπού). Την επόμενη μέρα, πήγα στο δάσος "Σκοτίνα", όπου συνάντησα τον δασοφύλακα Θεόδωρο Μπίτη. Αυτός, εκτός του ότι επιστατεί στο δάσος "Σκοτίνα", κατάγεται και από το χωριό Λογγάς του νομού Τρικάλων, που γειτονεύει με το δάσος. Ο Δασοφύλακας γνώριζε πάρα πολλά για την περιοχή "Σκοτίνας". 

        Ανάμεσα από όλη τη διήγησή του καταγράφουμε τα παρακάτω στοιχεία, που μας ενδιαφέρουν άμεσα. 

         α. Πριν από μερικούς αιώνες στις νοτιοδυτικές πλαγιές των Αντιχασίων και σε υψόμετρο γύρω στα 700 μ. δυτικά από τα Καλύβια Κουμαριάς της περιοχής Αγριελιάς του νομού Τρικάλων υπήρχε ένα χωριό με την ονομασία "Σκοτίνα". 

         β. Όλοι οι γέροι των τριγύρω χωριών, όπως της Αγριελιάς και του Λιόπρασσου, του Κονισκά, του Λογγά και της Βερδικούσας, έλεγαν και εξακολουθούν να συζητούν ακόμη, ότι οι κάτοικοι του χωριού "Σκοτίνα" αρρώστησαν από μια φοβερή επιδημία. Όσοι απέμειναν, εγκατέλειψαν το χωριό και μετανάστευσαν στον Όλυμπο, όπου και έφτιαξαν νέο χωριό. 

         γ. Σήμερα η περιοχή της Σκοτίνας έχει έκταση 12.000 στρεμμάτων και τη νέμονται όχι τα γειτονικά χωριά, αλλά Μετσοβίτες. Αυτοί χρησιμοποιούν τους εκεί βοσκοτόπους ως χειμαδιά. Εξ άλλου τα Αντιχάσια προστατεύουν από τους βοριάδες ολόκληρη τη νοτιοδυτική περιοχή. 

        δ. Προς την περιοχή Βερδικούσας, μέσα σε δάσος Οξυάς, υπάρχουν ερείπια παλιών νερόμυλων, που οι Βερδικουσιώτες τα ονομάζουν "Σκουτινιώτικοι μύλοι". 

 ---------- 

ΕΙΚΟΝΕΣ

 Στην πλατεία της Βερδικούσας ο πρόεδρος μας φίλεψε. Μας "έκανε" παΐδάκια. Ήμουνα κι εγώ στην παρέα υπαλλήλων του δασαρχείου Ελασσόνας. Ο Λευτέρης μας ξενάγησε στην περιοχή της Σκοτίνας Αντιχασίων (η φωτογραφία από διαδίκτυο).

 

 

 

 

Χάρτης Αντιχασίων. Διακρίνεται η τοποθεσία "Ερείπια Σκοτίνας", κοντά στην Κουμαριά.

Κατοχή: Πέρασμα Γερμανών

 

        Η αείμνηστη Καλούδα Συντριβάνη (1929-2017), σύζυγος του Θανάση Γερομιχαλού, μου δίνει συνέντευξη στις 8 Μαρτίου 2003. Της ζήτησα να μου δώσει πληροφορίες για την εμφάνιση των Γερμανών στη Σκοτίνα. Η Καλούδα ανταποκρίνεται με χαρά και αρχίζει: «Γιάννη, θα σι πω αυτά που μ’ είπι η άντρας μ΄ ι Θανάης».

         Μου αφηγείται όσα της είπε και άκουσε από τον Θανάση. Πάντως για το πέρασμα των Γερμανών από την Άνω Σκοτίνα έχω προσωπική εμπειρία (βλέπε σημείωση στο τέλος του κειμένου). Για το δρομολόγιο (Κάτω Σκοτίνα, Άνω Σκοτίνα, Καλλιπεύκη, Γόνοι) πιστεύω πως χρησιμοποιήθηκε μέρος της δύναμης του γερμανικού στρατού. 

 

ΑΦΗΓΗΣΗ

 

ΤΟΠΙΚΟ ΙΔΙΩΜΑ: α) Ήμασταν σ’ ν’ απάν τ’ Σκουτίνα όταν ήρθαν οι Γιρμανοί.   Φουβηθήκαμι απού δω κι βγήκαμι απάν στου Χουργιό . Τουν Απρίλ’ του ’41 (*). Βγήκαμι απάν στου χουργιό, επειδή αυτοί δε μπήγαν απού κεί (μέσω Τεμπών), γιατί στου Κάστριου ήταν οι Ιγγλέζ’. Οι Γιρμανοί έκαμαν σχέδιου (**): Άλλ΄τράβξαν σιαπέρα κα τς Σαλαμπριά κι άλλ΄πήραν δρόμου προς τα πάν’ κι βγήκαν σ’ ν’ απάν’ τ’ Σκουτίνα. Κι βγήκαν νύχτα.

 

β) Μιτά, ύστιρα,  πήγαν για Γκαλλιπεύκ’. Γιατί έπριπι να γυρίζν απού ‘κεί 

αυτοί, απού Γκαλλιπεύκ’ κι να πααίν’ κάτου στους Γόνους κι απού ‘κεί να πιράσν. Γιατί τα είχαν ανατινάξν όλα οι Ιγγλέζ’. Γαλαρίις κι αυτά, δε μπουρούσαν να πιράσν απού ‘δώ. Τότι δεν ύπήρχαν μηχανουκίνητα κι αυτά. Κάτ’ άρματα τα είχαν ανατινάξν αυτού. Μόλις έκαμαν να πάν προς τα πέρα, ανατινάθκαν μι νάρκις. Είχαν νάρκις οι Εγγλέζ’. (Πλάι στα αριστερά ο λεβέντης της Καλούδας Θανάσης Γερομιχαλός).

γ) Και πέρασαν απού Γκαλλιπεύκ’ προς τα κάτ’ κι πήγαν για Λάρισα. 

 ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ:   α) Κατοικούσαμε στην Άνω Σκοτίνα, όταν ήρθαν οι Γερμανοί. Στην αρχή φοβηθήκαμε και ανεβήκαμε στην Άνω Σκοτίνα.  Ήταν Απρίλης του ’41. Στο Κάστρο του Πλαταμώνα είχαν στρατοπεδεύσει οι Εγγλέζοι (Νεοζηλανδοί) και εμπόδιζαν τους Γερμανούς να περάσουν προς τα Τέμπη. Οι Γερμανοί σχεδιάσανε: άλλοι τράβηξαν προς τον Πηνειό και άλλοι πιάσανε την ανηφόρα προς Άνω Σκοτίνα. Κι ανέβηκαν νύχτα. 

β) Στη συνέχεια, από Άνω Σκοτίνα ξεκινάνε για Καλλιπεύκη. Γιατί, σύμφωνα με το σχέδιο, έπρεπε από την Καλλιπεύκη να κατεβούν στους Γόνους και στη συνέχεια να βρουν διέξοδο προς την κάτω Ελλάδα. Διότι οι Εγγλέζοι τα είχαν ανατινάξει όλα. Μέσω Τεμπών συναντούσαν δυσκολία. Οι Εγγλέζοι ανατίναξαν τις γαλαρίες. Εξάλλου, τότε, δεν υπήρχαν τα μηχανοκίνητα που έχουμε σήμερα. Μερικά άρματα μάχης μέσα στα Τέμπη τα είχαν καταστρέψει. Μόλις οι Γερμανοί ξεκινούσαν προς τα πέρα, οι Εγγλέζοι τους αντιμετώπιζαν με νάρκες.

γ) Έτσι, οι Γερμανοί περάσανε αναγκαστικά από Καλλιπεύκη και από κει κατευθύνθηκαν προς Λάρισα.

 ----------

*  Ο Αντώνιος Ι. Ζαρκανέλας (π. Γενικός Διευθυντής Ανάπτυξης Νομαρχίας Θεσσαλονίκης) σε σχετικό δημοσίευμα στο «Ολύμπιο Βήμα» (14.4.΄21) αναφέρει ότι οι Γερμανοί μπαίνουν στην Κατερίνη στις 14 Απριλίου 1941 και στη συνέχεια ξεκινάνε για Αθήνα (βλέπε την φωτοτυπία που ακολουθεί).

                   ** Το σχέδιο -ΠΕΡΑΣΜΑ- των Γερμανών (από Κάστρο προς Λάρισα).

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ: Τότε ήμουνα 6χρονο παιδί ("Απαλνή" -Άνω Σκοτίνα). Θυμάμαι: 

Α. Στην αυλή του Καλιαμπού οι Γερμανοί στήσανε τα μυδράλια και αρχίσανε να πυροβολούν προς τις απέναντι ράχες του χωριού. 

Β. Με τον αείμνηστο Αντώνη Τράντα του Αποστόλου (Μπατζιόλας) χαζεύαμε με το ποδήλατο που παράτησαν οι Γερμανοί στον μπαχτσέ του και λέγαμε «τι είναι αυτό το «σέ(ι), τι πράμα είναι αυτό». 

Γ. Η οικογένειά μου κρύφτηκε λίγο παραπάνω από το «Ίσιωμα τ’ Παπαμίχ΄». Στο πλάι περνούσε ο δρόμος για Καλλιπεύκη. Ακούγαμε τη γερμανική μπότα και οι μάνες κρατούσαν το στόμα των παιδιών σφιχτά.

Δ. Οι Νεοζελανδοί εγκατέλειψαν το Κάστρο αφήνοντας πολλά λάφυρα. Το πλιάτσικο άρχισε και θυμάμαι ότι αρκετοί Σκοτινιώτες πήρανε τρόφιμα. Μόνο ένας άρπαξε μια κουλούρα από σύρμα και έφραξε τον  μπαχτσέ. 

Ε. Στο Χαϊάτι είχαμε το παχνί. Οι Γερμανοί το γέμισαν με καραμέλες κι εμείς, τα πιτσιρίκια ορμούσαμε στις καραμέλες. 

ΣΤ. Στο Καλιαμπέικο μένανε και οι Δαμπλαίοι  "τ΄ Πουτιού" (η Κουνιώ Καλιαμπού είχε άντρα τον Ποτιό). Στον τοίχο του μπαλκονιού ο Ποτιός είχε κρεμασμένο ένα ωραίο ρολόι του τοίχου, δώρο από Αμερική. Το ρολόι "πήρε φτερά". Η Μαριγούλα "τς Κουνιώς" (Δάμπλια) είπε ότι το άρπαξε ένας ιταλός.

 ΕΙΚΟΝΕΣ

                              

                                  Ο πατέρας της Καλούδας Απόστολος Συντριβάνης

Οι γονείς του Θανάση Απόστολος Γερομιχαλός 

                      και Ουρανία Μάνινα

 

                                                  Η Καλούδα συμμετέχει στα εγκαίνια της 

                                                    "αίθουσας" του παπά Μιχάλη Βλέτση.

                               (Από εδώ πάρθηκε η αρχική  φωτογραφία της Καλούδας)